आयुर्वेद कुतूहल
आहार भाग २ अनुपान (पाचक)
आयुर्वेदात अनुपान हि संकल्पना आहे. अनुपान म्हणजे असे पेय पदार्थ ज्यांच्या आहार सोबत पिण्याने आहाराचे चांगले पाचन होते. अनुपान हे औषधींसोबत हि दिले जाते त्यामुळे औषधे शरीरात लवकर पसरून कार्य करतात.
अनुपान –
अनु पश्चात सह वा पियते इति अनुपानम् ।
अल्पदोषमदोष वा अपि अनुपानेन जिर्यति ।।
आहार अथवा औषधी बरोबर, त्यात मिसळून अथवा त्याच्या नंतर जे पेय पदार्थ दिले जातात त्यांना अनुपान असे म्हणतात. अनुपान हे अल्प दोषांचे निर्मूलन करते.
अनुपानाचे लक्षण, गुण व कर्म –
१. ज्याप्रमाणे तेल पाण्यावर पसरल्यामुळे सर्वत्र पसरते त्याचप्रमाणे अनुपान आहार आणि औषधाला सर्व शरीरभर पोचवते.
२. अनुपान शरीराला तृप्ती, बल, ऊर्जा प्राप्त करून देते.
३. खाल्लेल्या अन्नाला ते पोटातून खाली जाण्यास मदत करते तसेच मोठ्या अन्न कणांचे लहान कणांत रूपांतर करते.
४. अन्नात मृदुता आणि ओलावा निर्माण करते.
५. अन्नाचे पचन करून सर्व शरीरात पोहचवते व शरीराचे पोषण करते.
आहारासोबत घ्यायची काही सामान्य अनुपान –
१. जल हे सर्वश्रेष्ठ अनुपान आहे त्यातही उष्ण जल उत्तम आहे. हे अनुपान कोणत्याही आहारात चालते.
२. तांदूळ, गहू ह्यांच्या पिठापासून बनवलेले पदार्थ खाताना उष्ण जल हे उत्तम अनुपान आहे. सध्याच्या परिस्थितीत बेकरी प्रॉडक्ट्स खाताना ह्याचा विचार करावा.
३. सतत प्रवास, गायन, चालणे अथवा कष्टाची कामे करणाऱ्यांना आहारात दूध अथवा मांसारस असावा.
(टीप – दूध भात अथवा पोळी देताना त्यात मीठ नसावे अन्यथा ते विरुद्ध अन्न होते.)
४. उडीद, राजमा, चवळी ह्यांसारखे पदार्थ खाताना आम्ल रसाचे अनुपान द्यावे ह्यात कोकम अथवा डाळिंब यांसारख्या फळांचा रस असावा. काही ठिकाणी कांजी दिली जाते.
हे पदार्थ पचण्यास जड असून पोटात वात तयार करतात अशावेळी आम्ल पदार्थ वाताचे अनुलोमन व अन्नाचे पचन सुद्धा करतात. इडली, डोसा ह्यांचावेळी सांबार मध्ये चिंच घालण्याचा हाच उद्देश असतो, राजम्यात आमचूर म्हणूनच टाकतात.
५. मद्य हे अनुपान मांस भक्षणावेळीच घ्यावे. ज्या व्यक्ती मद्य सेवन करतात त्यांनी मांस सेवनासमयीच मद्य घ्यावे. मद्याचे उष्ण-तिक्ष्णत्व व आम्ल विपाक ह्यामुळे मांसाचे शिथिलीकरण होते, त्यामुळे काहीही न खाता मद्य सेवन केल्यास उदरातील अंतःत्वचा तसेच मांसपेशी मध्ये विघटन होते व त्या शिथिल (loose) पडतात व पोटात ulcer तयार होतात.
मांस पचायला जड असल्याने मद्य त्याचे विघटन करून पाचन सुलभ करते.
(टीप – म्हणून मद्य अति प्रमाणात प्यावे अथवा न पिणाऱ्यानी प्यावे असे नाही)
६. मद्यपान न करणारे व्यक्ती जे मांस सेवन करतात त्यांनी उष्ण जल अथवा फलाम्ल ( कोकम) रसाचे अनुपान घ्यावे असे आयुर्वेद सांगते.
(कोकणातील सोलकढी ह्याचे उत्तम उदाहरण आहे.)
अनुपानाचा निषेध –
श्वास विकार, सतत खोकला, कण्ठ व त्यावरील रोग (E.N.T. Disorder), सतत लाळ गळणे, आवाज बसणे अथवा बाहेर न येणे इ. रोगांवर वैद्याच्या सल्ल्यानेच आहारातही अनुपान वापरावे.
अनुपान हा तसा फार छोटा विषय आहे परंतु तितकाच महत्वाचा आहे. आहार बनवताना त्याच्या गुण दोषांनुसार त्याच्या सोबत काय असावे हे हि तितकेच महत्त्वाचे असते. म्हणूनच हा एक छोटासा प्रयत्न, पुढल्या लेखात आपण नित्य आहारातील पदार्थांचे काही सामान्य गुण पाहू. त्याच्या पाक संस्कारामुळे त्यांचावरील गुणांचे बदल पाहूया. तोपर्यंत
आयुष्य जगा आयुर्वेदासंगे ।।
वैद्य शार्दुल चव्हाण
एम. डी. आयुर्वेद
9987925720
shardulchavan88@gmail.com
(Disclaimer: सदर लेखातील मते हि लेखक/लेखिकेची स्वतःची मते आहेत. न्युज पोर्टल फक्त एक माध्यम आहे.)
